Адыгэ ИлъэсыкIэр

Адыгэхэр дунаим тет лъэпкъыжъхэм ащыщых, тарихъ гъогу кIыхьэ къакIугъ, тилъэпкъ зэ­рыгъозэрэ адыгэ хабзэр хахыгъ. Кавказым щыпсэухэрэм тырящысэтехыпI. Тилъэпкъ егъашIэм мэкъумэщышIэ лэжьакIу. Хэти ешIэ чIыгулэжьыныр, былымхъуныр зэрэмыпсынкIэр. СыдигъокIи мэкъумэщышIэм илэжьыгъэ зэрэбэгъощтыр зыщыпсэурэ чIыопсым епхыгъ. Гъэм ылэжьыгъэу Iуи­хыжьыгъэм ибагъэ елъытыгъ ихъун-шхынхэр ымыухызэ къэкIорэ гъэм илэжьыгъакIэ зэрэнэсыжьыщтым.































Гъатхэ къэс, фабэм зыщыIуидзэрэм, адыгэхэр ИлъэсыкIэм пэгъокIыщтыгъэх, тхьэлъэIухэр ашIыщтыгъэх, ялэжьыгъэхэри яIэхъогъухэри афэбэгъонхэу лъаIощтыгъэх.

ИлъэсыкIэм иапэрэ мафэ унагъо пэпчъ тхьэлъэIу, ятIонэрэ мафэм чылэгъо тхьэлъэIу ашIыщтыгъэх, ящэнэрэ мафэм цIыфхэр, унагъохэр, зэIахьылхэр гушIуакIо зэфакIощтыгъэх.

Ижъым-ижъыжьым къыщегъэжьагъэу, губгъо IофшIэнхэр рамыгъажьэзэ, гъэтхэпэ мазэм, чэщымрэ мафэмрэ зэфэдиз зыщыхъурэ лъэхъаным, и 21-23-рэ мэфищыр агъэмэфэкIыщтыгъэ. Мы уахътэм тефэу, пчэдыжьым щегъэжьагъэу ошъуапщэу, чъыIэу, загъори осыцэхэр къыхилъэсыкIэу, ау щэджэгъоужым уашъор къызэIэкIыжьэу тыгъэпс зыхъужьыкIэ, гъэрэ кIырэ зэхэкIыгъэу аIощтыгъэ.

ИлъэсыкIэр къызыщихьэрэм, жьы фабэ къепщэу мафэ къызыхэкIыкIэ, лIыжъырэ ныорэ чъыг хатэхэм ахахьэщтыгъэх – «чъыгхэр агъащтэщтыгъэх». Чъыг пэпчъ лIыжъыр екIуалIэти, ощ тыкумкIэ шъабэу теозэ, ныом риIощтыгъэ: «Мыр чъыг хъэтэжьэп, къыпыкIэжьырэ шIагъо щыIэжьэп, итэгъэупкIыжь». Ныом къыриIожьыщтыгъэ: «Джыри зэ тыкIырыгъэплъ, мыгъэ хъоеу къыпыкIэнкIи мэхъуба».

Ар загъэцэкIахэкIэ, сабыйхэр ягъусэхэу чъыгхатэр джыри къакIухьэщтыгъэ. «Мыщи Тхьэм пкъырегъахь! Мыщи Тхьэм пкъырегъахь!» ыIозэ, пхъэшъхьэ-мышъхьэхэр бэгъонхэу лIыжъыр чъыг пэпчъ бэщымкIэ еощтыгъэ.

МэфэкI зэрэщыIэщтыр арагъашIэщтыгъэ

ИлъэсыкIэр къызыщихьащт пчыхьэм чылэхэр мэкъэгъэIухэм къакIухьэщтыгъэ, джэщтыгъэх – чIыпIэу зэкIолIэщтхэмрэ уахътэу зыщызэрэугъоищтхэмрэ арагъашIэщтыгъэ.

Гъоум, ачъэгъашъор, пчэнышъхьэ нэIурыдзэ пэIулъэу игъусэщтыгъэ, адрэ кIыгъущтыгъэхэм хьэкIэ-къокIэ плъышъохэр атеохэу зафапэщтыгъэ. Шъохэр атехъуагъэу, нэшIэ-IушIэу зашIызэ, зашIытэжьэу, цIыфхэр агъэщхыхэу, агъэчэфхэу, Iэгу дэхьэ-дэкIэу чылэр къакIухьэщтыгъэ. Зыдахьэрэ унагъохэр шхыныгъохэмкIэ къятэщтыгъэх.

Бын-унагъом зэшIокI иIэу, къыштагъэр ашIомакIэ зыхъукIэ, нахьыбэ къыIахынэу, ащыщ горэ пчъэIупэм, лIагъэм фэдэу зишIыти, Iугъуалъхьэщтыгъэ. Игъусэхэм, анахьэу бзылъфыгъэхэм, агу лъэшэу къеорэм фэдэу зашIыщтыгъэ. Бысымым нахь уасэ иIэу къурмэныпхъэ къаритынэу ыIощтыгъэ. Аущтэу ежьхэр зыфаер къаритынэу къеIофэ ачъэгъашъор «къэхъужьыщтыгъэп». Зыфэехэ псэушъхьэр къаритынэу къызиIокIэ, ащ лъыпытэу «ыпсэ къыпыкIэжьыщтыгъэ».

Нэшхъэигъо зиIэ унагъохэм адахьэщтыгъэхэп, къаухьэщтыгъэх, ау ахэми илъэсыкIэ Iанэм пае зыгорэхэр къафарагъэхьыщтыгъэх.

Унагъомэ зэрагъэмэфэкIыщтыгъэр

ИлъэсыкIэм иапэрэ мафэ ехъулIэу унагъо пэпчъ зыщыпщэрыхьэу иIэ джэныкъо ма-
шIо пэпчъ тIыщэ (къурмэн) фишIэу хэбзагъэ. НэмыкIырэ джэныкъохэу зыщымыпщэрыхьэхэу унэхэр зэрагъэфабэщтыгъэ къодыехэм тIыщэ афашIыщтыгъэп.

ТIыщэ псэушъхьэхэр: пчэны, мэлы, шкIэхъужъ, чэмы зыфэпIощтхэм мэшIошъхьэтыхь е мэ­шIошъхьэтIыхь араIо, щагубзыум зэреджэхэрэр – мэшIошъхьэчэт. Шъыпкъэ, ижъыкIэ аукIынэу былым пIашъэхэр нахьыбэу яIэщтыгъэх, ау цIыфхэм ягъот макIэ зэрэхъугъэм елъытыгъэу, щагу бзыухэр – чэтхэр, тхьачэтхэр, къазхэр е нэмыкIхэр къурмэн ашIыхэу хъугъэ. ИжъыкIэ илъэсыкIэ чэщым зэрэунагъоу чъыещтыгъэп – чэфэу, нэгушIоу рахыщтыгъэ. Учъыягъэу е убэлэрэгъыгъэу илъэсыкIэм утехьэмэ мыхъунэу алъытэщтыгъэ. Апэрэ мафэм гушIуакIо зэфакIощтыгъэхэп, ядэжьхэм арысыщтыгъэх.

Джэныкъор зэрыт унэм илъэсыкIэ пчыхьэм мэфэкI Iанэхэр щызэрагъафэщтыгъэх. Шхыныгъо зэтешIыкIыгъэхэр Iанэмэ атыралъхьэщтыгъэ. ТхьэлъэIу шхыныгъохэу хьалыжъо зэфэшъхьафхэр агъажъэщтыгъэх: зым къуае, адрэм лы, ящэнэрэм пхъэшъхьэ-мышъхьэхэр адэлъыхэу.

Къурмэнылыр агъажъо зыхъукIэ, тIэкIу шIэ къэс, бзылъфыгъэ нахьыжъэу унагъом исыр джэныкъом дахьэти, лэу къажъорэм дэгъэ тIэкIу къытырихыщтыгъэ ыкIи машIом пи­гъаткIощтыгъэ. Шхыныгъом щыщэу ар джэныкъо машIом иIахьэу алъытэ.

Iэнэ ушъагъэхэр зэрагъэуцогъэ унэшхом зэрэбынэу щызэрэугъоищтыгъэ. А зызакъор ары зэлъэхэмыхьэ хабзэр адыгэмэ «аукъоу зыщытыгъэр». Зэфэшъхьафэу хъулъфыгъэхэри бзылъфыгъэхэри Iанэмэ апэтIысхьэщтыгъэх. Унагъом ибысым тхьэлъэIу къыIощтыгъэ.

Сабыйхэр чэщ реным агъэчъыещтыгъэхэп, агъэджэгущтыгъэх. Зэрэунагъоу ащ хэлажьэщтыгъэ. ГущыIэм пае, дэеегъэчъэх ешIэщтыгъэх.

Пчэдыжьым жьэу, тыгъужъ джашъорэ къо бэгурэ псым хэмыхьэхэзэ, псыхъом зыщагъэпскIынэу кIэлакIэхэр агъакIощтыгъэх. КъызэраIотэжьырэмкIэ, сымаджэ хъурэ къахэкIыщтыгъэп.

Зытхыгъэр Тэу Аслъан. Адыгэ Республикэм и Лъэпкъ музей инаучнэ IофышI.

adygvoice.ru