ЦIыф гъэсагъэщтыгъэу, усакIощтыгъэу, композиторщтыгъэу Хэгъэгу зэошхом ыпэкIэ зиорэдхэр адыгэ унагъо пэпчъ пIоми хъунэу къыщаIощтыгъэхэ КIубэ Щэбанэ Шэуджэн районым ит къуаджэу Хьакурынэхьаблэ 1890-рэ илъэсым щылэ мазэм и 15-м къыщыхъугъ.

ЛэжьэкIо-псэокIо унагъу къызэрыхъухьагъэр, ежьыри афэдэ хъумэ янэ-ятэхэм ашIоигъуагъ. Ау Щэбанэ къуаджэм дэтыгъэ ублэпIэ еджапIэри, мэщытым хэтыгъэ медрысэри къызеуххэм, ишIэныгъэ джыри хигъэхъоным кIэгуIыщтыгъэти, динлэжьхэм апае кIэлэегъаджэхэр къэзыгъэхьазырырэ семинариеу Налщык дэтыгъэм ар ятэ чIегъахьэ. Ащи кIалэр къыщыуцугъэп, къуаджэм къыгъэзэжьи илъэсихэ кIэлэегъаджэу Iоф зыщешIэм, яфетическэ бзэшIэныгъэм пылъ семинариеу Марр Петроград щызэхищагъэм 1925 - 1927-рэ илъэсхэм ащеджагъ.

Ащ ыпэкIи ыужыкIи, я 20 - 30-рэ илъэсхэм, КIубэ Щэбанэ илъэпкъ шIэныгъэм фэщэгъэнымкIэ еджапIэхэм щырящыкIэгъэшхоу щытыгъэ тхылъ зэфэшъхьафхэр предмет зэмылIэужыгъохэмкIэ къыдегъэкIых.

Краснодар театральнэ техникумэу къыщызэIуахыгъэм 1933 - 1936-рэ илъэсхэм, нэужым Москва дэт театральнэ институтэу А. В. Луначарскэм ыцIэ зыхьырэм иадыгэ студие 1936 - 1937-рэ илъэсхэм ащырегъаджэх артист хъущт ныбжьыкIэхэр.

Адыгэ ансамблэм изэхэщэнкIи Щэбанэ Iофышхо ышIагъ. Ар адыгэ профессиональнэ музыкэм икъежьапIэ Iутыгъ, ащ хэхъоным, зиушъомбгъуным иIахьышхо хишIыхьагъ. Орэдыбэ гущыIэхэри мэкъамэхэри ежь иехэу ыусыгъ. Ахэм кIэлэцIыкIумэ афэгъэхьыгъэ орэдхэм чIыпIэшхо щаубыты. Адыгэ шIэныгъэ-ушэтыпIэ институтым Iоф щишIэ зэхъуми анахьэу зыпылъыгъэр адыгэ орэдхэр ары. Лъэпкъым ыусыгъэ орэдхэм якъэугъоижьынкIэ уцугъо иIагъэп.

КIубэ Щэбанэ 1943-рэ илъэсым IэкIыб хэгъэгум ифэнэу хъугъэ. ЫпсэкIэ чIыгужъым къыфалIэзэ, ау къыгъэзэжьын амал имыIэу зыщыхэхэсыгъэ Тыркуем, Иорданием, Шам, Германием, Францием, Аме¬ри¬кэм адыгабзэкIэ ытхыгъэ тхылъыбэ усэхэр, поэмэхэр, пьесэхэр адэтхэу ыкIи адыгабзэм, адыгэ фольклорым афэгъэхьыгъэу къащыдегъэкIы. Ащ литературнэ архивышхо къыкIэныгъ. Ахэр ежь Щэбанэ егъашIэми къызыфэлIэгъэ ичIыгужъ къыIэкIэхьажьынхэмкIэ филологическэ шIэныгъэхэмкIэ докторэу ЩэшIэ Казбек Iофышхо зэшIуихыгъ, ащ IэпыIэгъушIоу иIагъэр КIубэ Щэбанэ шIу дэдэ ылъэгъущтыгъэ ыпхъоу, IэкIыб хэгъэгухэм ащэпсэуфэ ренэу ыгу илъыгъэ Саид ары.

Мыщ къыкIэлъыкIоу тигъэзетеджэхэр нэIуасэ фэтшIыхэ тшIоигъу КIубэ Щэбанэ ихэшыпыкIыгъэ тхыгъэхэр зыдэт тхылъэу «КъасIорэр сэ сиорэд» зыфиIоу КIубэ Саидэрэ ЩэшIэ Казбекрэ агъэхьазыри, 2007-рэ илъэсым тиреспубликэ итхылъ тедзапIэ къыщыдагъэкIыгъэм К. ЩашIэм пэублэу фишIыгъэм щыщ пычыгъоу Саидэ фэгъэхьыгъэу къыхэтхыгъэм.

Гупшысэм лъапсэ фэхъурэр усакIом ищыIэныгъэ шъыпкъ - дуиаир ауми шъо зэфэшъхьафыбэу, гумэкI-гупшысэ шъотехьэ-шъотекIэу зэхэт, къэмыугупшысыжьми, гушIуи гукIаий къыпфэзыхьыщтыр макIэп. ЩэIэфэ КIубэ Щэбан анахь гумэкI инэу, щымыгъупшахэу чэщкIи мафэкIи иIагъэр илъфыгъэ закъоу Саид - зэрэсабыеу, зэрэцIыкIужъыеу къызэрэщинагъэм тетэу дунаим ехыжьыфэ игупшысэхэмрэ ипкIыхьэхэмрэ ахэтыгъ.

Ятэ фэшI къэгущыIэ зыхъукIэ (ар хэмытэу Саидэ ищыIэныгъэ щыщэу зы такъикъ кIорэп). Саидэ загъорэ уегъэмэхъашэ, уегъэщынэ; дунаим зэдытетыфэхэ зэпэIэпчъагъэми, зэдэмыгущыIэхэу, aIy зэфэмыгъэзагъэу уахътэ къякIугъэп; Щэбан щымыIэжьми, язэдэгущыIэн джы непи зэпыугъэп, шIэныгъэми къымыубытэу мыхэм зы шъэф зэпхыныгъэ ин яI - тхьэ закъом ышIэу, природэ закъом ишъэфэу. Ятэ емыупчIыжьэу, ащ ишIэ, иIизын хэмылъэу Саидэ зы Iоф закъуи рихъухьэрэп, «папэ мыр нычэпэ къысиIуагъ, хъущтэп си Саид, ыIуагъ» ыIоу уапашъхьэ къызиуцокIэ, Саидэ загъорэ угучIэ рехы - мы бзылъфыгъэм ышъхьэ къыщыкIэ хъугъа пIoy: ay илъэс пчъагъэ хъугъэшъ зысшIэрэр, сшIэрэмэ анахь гъэсагъэмэ ащыщ, сшIэ¬рэмэ анахь акъыл чанмэ, акъыл хэхыгъэмэ ащыщ. ЕтIанэ пкIыхьэу ылъэгъурэр бэрэ нэфапIэу къычIэкIыжьэу сырихьылIэ зэхъум, ятэрэ ежьыррэ азыфагy зэпымыугъэ гъогу шъэф, гъогу хъарзынэ зэрилъыр сшIошъ хъоу сыублагъэ, «папэ мыр къысиIуагъ нычэпэ» ыIомэ, ар мы чэщым ятэ зэрэIукIагъэм, зэрэдэгущыIагъэм щэч хэлъэп. «Мистика!» - ар зыIони бгъотыщт. Сэри сIощтыгъэ, ау шъуфаемэ шъушIошъ жъугъэхъу, шъуфэмыемэ, шъумыгъэхъу, сэ сшIошъ хъугъэ, сенэгуежьырэп.

ЫцIэ къыриIу-къыримыIоми, Саидэ фэгъэхьыгъэу усэ дэхэкIаемэ гущыIэ сатырхэр къахэфэх; усэ шъхьафэу фитхыгъэр бэп, тэ тапэ къифагъэр зы ныIэп - «Саидэ пай» (орэд). Орэд, eIo шъхьаем, орэдышъор джырэкIэ дгъотыгъогоп, ау мыорэдэу, усэ къодыеми, гум ишъэф-игумэкI лъагъохэр, лирикэ шъабэр зыщышъхьафитхэ yс ap. Илъфыгъэ ыпашъхьэ исым фэдэу дэгущыIэ усакIор - тыр; рeIo: «Ситхылъ цIыкIоу пхъэшъхьакIэм чIэлъыр, зэгорэм о къэбгъотыжьмэ (къыгъотыжьыгъ Саидэ - Щ. К.), пчэдыжь осэпсэу унэпсы цIыкIухэр техэзэ о сфэпхъумэни». Усэр гукъэкIыжь чыжьэми, гукъэкIыжь благъэми афэгъэхьыгъ, ахэм зэпыупIэ ямыIэу, щыIэныгъэ гъогу кIыхьэм кIэух горэ къафишIырэм фэдэу, илъфыгъэ закъо «хъяркIэ, Тхьэм насып къыует» къыриIожьрэм фэдэу, гупсэгъэ-гумэхагъэм усакIор ыумэхъыгъэу етхы:

Ощ фэдэ цIыкIухэр тыдэ

щыслъэгъумэ,

Сэ синэплъэгъу екIыфэ,

ЗысфэмыщыIэу сэри сэуцушъ,

Салъэплъэ а дэхэ цIыкIумэ.

(«Саидэ пай»).

Сабыир дунэе къин-гузэжъогъум зэрэхэтыр усакIом ешIэ, гупсэгъэ шIулъэгъукIэ ыухъумэ шIоигъу - ыухъумэн ылъэкIэуи мызэу-мытIоу къыхэкIыгъ, арыми ешIэ, цIыфышIубэ зэрэщыIэм фэд, цIыфыеу щыIэри зэп, тIоп, афэсакъынэу елъэIу, защиухъумэнэу («Сэ сиусыгъэхэр зиIэтэу макъэм гопэдэгъэкIэу къэпIонти, хьэшъэфырытхъоу хэкуми исхэм зэтрахэу о уаIотэни»). Арышъ, усакIом - тым къыфэнэжьрэ закъор илъфыгъэ шIу ылъэгъуныр ары:

Сэ шэкэладэу тхьэмэфэ Iахьэу

Къысатыр пфэсэгъэтIылъы.

Бэрэ щылъыгъэкIэ ар сэ сфэмышхэу,

Илъэсы пчъагъэм пфыщэлъы.

Альпым тыхэсэу осыр сиIусэу,

Зы Iуси сэ зысемыIэм,

СIэхэр еIэбхэу сыжэ фахьынэу

Сэ къысфимыдэри сыгум.

(«Саидэ пай».)

Мэгугъэшъ ары илъфыгъэ IукIэжьынэу, щэгугъышъ ары неущрэ мафэм; фэ¬блэ гукIэгъунчъэ-гузэжъогъу мафэу, ты¬гъосэрэ мафэу блэкIыгъэм - сыд игукIэгъунчъагъэми, сыд ишъхьасынчъагъэми, тыгъосэрэ мафэм ифабэ щыIэныгъэ-гупсэныгъэ мэфагъ:

Сыбгъэ укIэлъэу кушъэ орэдэу

УикIасэр сэри къыпфасIоу.

О узгъэчъыеу ар зыщытыгъэр

Тыдэми сэ къисхыжьына?

(«Саидэ пай»).

Арыми гугъэр махэба, гугъэр хъопсагъоба (мы сатыриплIэу ышъхьагъыкIэ къыщызгъэлъэгъуагъэр КIубэ Щэбан зитхыгъэр 1948-рэ илъэсым шэкIогъум и 6-м ары; хэт ышIэра а мафэм ар тезыгъэфагъэр!), гугъэр зыщышъхьафит такъикъ горэу къычIэкIын, ащ мыщ фэдэ сатыриплIи усакIом нэужым питхэжьыгъ:

Сэ сипIэлъапэ ори ущысэу

Сиусыгъэмэ о уядэIун,

ЗэIурэр зэкIэ о къыохъуапсэу

Сэгугъэ сэ слъэгъужьынэу.

(«Саидэ пай»).

Мы гущыIэхэр зыфэгъэзагъэр зыныбжь икъугъэ цIыф, ащкIэ сатыриплIитIумэ агу уахътэу ифагъэр нэрылъэгъу. Саидэ ащ илъфыгъэ къодыеп - зилъфыгъэ зиджагъо щыIэнкIи мэхъу, ау бэщэнэпщтын, - усакIом ар иныбджэгъу, игъусэгъу, игущыIэгъу, игупшысэгъу: духовнэу арэу нэбгыритIур зэщыщыпэныр бэрэ хъурэп, ау ары мыщ дэжьым зэрэщыщытыр.

Бэми макIэми КIубэ Щэбан ышIагъэр зыфишIагъэр илъэпкъ; ышIагъэр aщ нэмысыжьыным ищынагъо ыукIэу охътэ макIэп къекIугъэр: дунаир ины, гъогур кIыхьэ хъугъэ, дунаим изыкъопэ лъэныкъо хэкужъыр щыI, ежь усакIор адрэ чIыгу гъунапкъэм къинагъ, егъэшIэрэу къинэгъэнкIи мэхъу (а гупшысэр чыир ытхьалэу къышIохэуцоу КIубэ Щэбан чIыпIабэ ифагъ). Хэта иорэд цIыфмэ языIожьыштыр? Хэт иусэ-сатырхэр чIыгужъым ис адыгэмэ афэзыIотэжьыщтыр? Апэу зыщыгугъырэр илъфыгъ, Саид ары:

СыIумыкIэжьэу аджалыр къэсмэ,

СикIэсэ цIыкIоу Саидэм

Сиорэдылъэхэр лъыжъугъэIэсыжьмэ,

Арылъыр къышъуиIожьыни.

(«Сэ сиорэд»).

Ыгу игушIуи, игукъаоу илъэс пчъагъэм къыздырихьакIи, игупшысэ шъхьаIэхэу ащ фэдизым ылэжьыгъэхэм анахь тэрэзэу, анахь икъоу гукIи, шъхьэкIи зэхэзыхынэу, къызыгурыIонэу, етIанэ зыIотэжьын зылъэкIынэу зыщыгугъырэр Саид.

Лиричсскэ гупшысэм хэхыпагъэу, джащ фэдэу, ичIыпIэ хъарзынэ егъоты. Гур зыщыкIодырэм гукIодыгъом упэшIуекIон амалыр щымыIэжьыхэуи къыпщыхъун плъэкIыщт. КIубэ Щэбан зы гукIодыгъор IэкIыб ышIмэ, адрэр къыфыкъокIызэ, игъашIэ къыхьыгъ - зэопэ илъэсхэри, зэоуж лъэхъаныри. Ау сыд фэдэ чIыпIэ къин зефи, Альп къушъхьэ щилъэгъугъэ хьазабым ригъэпшэн ыпэкIэ къикIыгъэп - ащ тегущыIэ зыхъукIэ, тыгъуасэри непэри зэгъусэхэу, зы охътэ зэхэхьажьыгъэу елъэгъух, блэкIыгъэм кIэух горэ фешIы, непэрэр зыфэдэр елъэгъу, къэкIощт уахътэм къыфихьыщтым егъэгузажъо, а уахътэр къылъымыIэсыхэн зэрилъэкIыщтым еусэ, гъунэм нэсыгъэу, джыри зы лъэ¬бэкъу ыдзыжьмэ, къушъхьэ тIуакIэм дэфэщтым фэдэу ыгучIэ шъэф-гумэкI шъхьаIэр къызэIуихыпэу, машIом пафэрэр зэрэкуоу, псым ытхьалэрэр зэрэджэу, дунаим зыфегъазэшъ, амал имыIэжьэу еджэ:

Альпым имэзы спкъы хэшъухьана?

Хьэм сыIэкIахьэу сшъо тырихына?

Хы пцэшхо ныбэм сэри сифэна?

Хэкум сифэжьэу щысIотэжьына?

Сиусэ IэшIухэр къафэсIожьына?

(«Зэфэшъхьафхэр»).